Polaroid van de dag

Als ik een cryptogrammatische omschrijving van een dichter zou moeten geven, zou ik zeggen: ‘een schrijver die vlakbij is’. Precies zo’n schrijver was de auteur van de kleine, gekleurde briefjes die ik tijdens mijn struintocht tussen de dodenhuizen van Wenen her en der op ruiten, muren, lantaarnpalen en posters tegenkwam. Ik maakte er foto’s van, bij wijze van aantekening. Oppervlakkig gezien, leken ze aangename, poëtische mededelingen, cadeautjes voor de stadsbewoners, zomaar ergens in de openbare ruimte. Urbi et orbi.

De teksten op de gekleurde boodschappenbriefjes waren bij nader inzien nogal kritisch, agressief van toon en niet altijd even goed. Je kon ze in plaats van poëzie ook paranoïde oprispingen noemen; ze leken verdacht veel op verwijten van een gefrustreerde geest – hoe groot wellicht ook. De schrijver bleek Helmut Seethaler te zijn, die zichzelf ‘Zettelpoet’ noemt, ‘briefjesdichter’. Hij was een bekende figuur in Wenen en verspreidde zijn woord al meer dan dertig jaar door de stad, naast de kleine briefjes soms op lange stroken dubbelzijdig plakband in een hele serie op een lege wanden in de straten of op metrostations.
Hij had voor de rechter moeten verschijnen vanwege zijn straatkunst. Oostenrijk wil een keurig land zijn, Wenen wil zijn suikerzoete, zuivere straatbeeld niet laten bezoedelen. Guerillapoëzie, en dan ook nog gericht tegen het establishment, hoort daar bepaald niet bij.
In reportages over de Zettelpoet zag je hem soms aan het werk in de stad. Seethaler had ook met benzinestift op de granieten tegels voor een museum geschreven, als verzet van ‘de straat’, de ‘lagere kunst’ tegen de ‘hogere’. Hij was een populist, een vervelende provocateur, een humorloze beroepsactivist. Iedere stad krijgt de straatartiest die ze verdient.
Ik sta op zich niet onsympathiek tegenover de boodschappen die hij uitdraagt, maar ik had de indruk dat het hem tegenwoordig toch vooral om de aandacht te doen is, en minder om de inhoud. De ironie wil dat anderen zijn briefjes soms weghalen of met benzinestiften bewerken. Ook dat kan in de openbare ruimte, ook dat is de straat.

Ik had een afspraak in Wenen. Dat betekende dat ik voor het eerst een paar dagen in die stad zou zijn. Hoewel de ontspannen atmosfeer me meteen goed beviel, nodigden de pompeuze paleizen en de bekende Weense cafés niet uit tot nadere kennismaking. Er stond een lang rij wachtenden voor Café Central en, onderweg van de tram naar mijn hotel, had ik ook al uitgebluste rijken onderuitgezakt in het leer van Café Landmann zien zitten. Wat had ik daar te zoeken? Ik besloot in de mij overgebleven tijd, op zondag, naar het gigantische Zentralfriedhof te gaan, ‘De stad van de andere Weners’ zoals de Oostenrijkers volgens Claudio Magris in zijn boek Donau de enorme necropolis ten zuidoosten van het centrum noemen.

Het regende pijpenstelen die zondag en het was ook verrassend koud ineens. Omdat het Zentralfriedhof zo ontzettend groot is – de muur eromheen is 40 kilometer lang – had ik tevoren bekeken welke ‘andere’ Weners er zoal begraven liggen. Met behulp van een plattegrond liep ik naar het graf van Franz Schubert. Hij bevond zich in goed gezelschap – in een soort ‘componistenbuurt’ met onder andere Beethoven, Brahms en de familie Strauss, schuin achter een monumentje voor Mozart die waarschijnlijk onder andere zoden ligt. Verderop zag ik, min of meer bij toeval, nog het graf van Salieri (ver van het Mozartmonumentje vandaan) en dat van de dichter Franz Werfel, het plompe blok op het graf van architect Adolf Loos en de uitbundige graven van Falko en Udo Jürgens – een witte marmeren vleugel met een doek eroverheen. Een uitspraak willen doen op je laatste rustplaats kan je ook op de valreep nog belachelijk maken.

Toen de regen harder naar beneden begon te kletteren, liep ik door een openstaande deur de gewelven onder de kerk binnen, met daarin de eregraven van voor mij volkomen onbekende Oostenrijkers, naar het schijnt ook staatshoofden. Ik dwaalde in de stille, symmetrische ruimtes rond en voelde een lichte paniek op het moment dat ik in dat marmeren labyrint de uitgang niet zo snel kon vinden. Eenmaal buiten bleek de regen nog steeds niet opgehouden, dus beende ik over het grint snel naar de chique Konditorei naast de hoofdingang en liet me daar door een ober die chagrijnig naar mijn druipende jas staarde een koffie en een abrikozentaartje brengen.

Het Zentralfriedhof bood langs alle assen nauwelijks zicht op het einde van de dodenakker, ook vanwege hoogteverschil. Het terrein is 2,5 miljoen vierkante meter groot en herbergt zo’n drie miljoen doden. Het is de laatste rustplaats voor overledenen van zo ongeveer alle denkbare geloofsovertuigingen en de verschillende denominaties daarvan en biedt ook plaats aan eregraven voor soldaten, oorlogsslachtoffers van beide wereldoorlogen en van het nationaalsocialisme en aan ministers en presidenten. Er zijn diverse tuinen, meditatieparken, er is een stuk natuurbegraafplaats en een museum. Je kunt er zelfs fietsen huren om het enorme terrein mee te bestrijken.
Die zondag, zo moest ik na anderhalf uur in gestrekte draf door het zeikweer toegeven, was niet de dag voor een lange dwaaltocht, en via het oude Joodse kerkhof verliet ik het Zentralfriedhof via een kleinere uitgang, op weg naar de tram.

Eenmaal terug in de binnenstad nam de regen wat af en wandelde ik nog langs enkele huizen die verbonden waren met andere bekende, ook al lang gestorven Weners. Stuk voor stuk reuzen bij wie ik soms op de schouders sta. Het ‘Wittgenstein huis’ in de Kundmanngasse bijvoorbeeld (waar de Bulgaarse ambassade gehuisvest is, die nog altijd betrekkelijk weinig onderhoud pleegt aan het architectonische ontwerp van de filosoof). Het huis in de Berggasse waar Freud zijn praktijk had (en zich al decennia een museum bevindt dat nu aan het renoveren is). Ten slotte liep ik de binnenplaats op van het huis waarin Beethoven ooit gestorven was en de extreme filosoof Otto Weininger in 1903 een kamer had gehuurd om er op theatrale wijze een einde aan zijn leven te maken. Daar bleek nu een psychiatrisch instituut gevestigd te zijn dat zich ‘Da’ noemde, een ‘Daseinsanalytisches Institut für Psychotherapie, Psychosomatik und Grundlagenforschung’. Een mij tot nu toe onbekende discipline gebaseerd op de filosofie van Heidegger.

Claudio Magris was al die dodenhuizen ook langsgelopen. Kort voordat ik aan mijn ‘petit Grand Tour’ begon, had ik die hoofdstukjes uit Donau nog herlezen. In de stad zelf overviel mij ineens de sensatie dat ik door zijn ogen in een Droste-effect stapte, met dezelfde voorgangers en navolgers. Hij was hier geweest omdat Freud, Canetti, Grillparzer, Musil, Roth en al die anderen hier ooit woonden. Net als ik. En dan ben ik ook nog een liefhebber van Magris zelf.

Die Grosse Hamburger Strasse is helemaal niet zo groot, zij het wel iets groter dan de Kleine Hamburger Strasse. De voormalige Joodse begraafplaats en het herdenkingsmonument ontdekten we toen we er doorheen liepen, afgelopen maandag pas dat Boltanski ook gegrepen was door het idee van de leegte, en er de installatie The Missing House van maakte.
Waarom gingen we ernaartoe? Dat vertel ik een andere keer, op een andere plek. Feit is dat we dit doel niet bereikten maar door wat we er aantroffen de straat nu wel in ons geheugen gegrift is. 

Een kleine week later verdiepte ik me een paar avonden in leven en werk van Bertolt Brecht en wilde ik vervolgens naar het Brecht Haus, ook om te zien of er al lezingen, presentaties of interviews werden georganiseerd. Dat was helaas nog niet het geval; er waren geen rondleidingen door het huis mogelijk en activiteiten vonden alleen online plaats. In het digitale archief van het Brecht Literatur Haus stuitte ik op een interview met Irina Liebmann die een roman geschreven had met als titel Die Grosse Hamburger Strasse. Het moest, net als Berliner Mietshaus dat me in 2008 door een Berlijnse boekhandelaar aangeraden werd, een werk zijn met journalistieke inslag, geboren uit een literair idee. Niet de gedachte om alle huizen uit de straat langs te gaan en alle geschiedenissen daarvan op te rakelen. Dat zou veel te saai zijn, zei ze in het interview – geheel ten onrechte overigens, want in Berliner Mietshaus had ze, min of meer zoals George Perec in Het leven een gebruiksaanwijzing, wel degelijk alle bewoners van een huurhuis in Prenzlauer Berg geportretteerd. Nee, deze keer had ze er een verhaal van gemaakt, in fragmenten: op basis van dagboekaantekeningen van gesprekken van decennia terug en onderzoek in archieven en literatuur – waaruit een beeld van de mensen in die straat, de wijk en de stad oprijst.

Het idee alle straten van een stad te kennen, of sterker nog: dat je van elke straat, van elk huurhuis, van elke bewoner in een stad een portret zou kunnen schrijven waarin bovendien de volledige geschiedenis is verwerkt, houd me soms wakker. Maar de werkbaarheid en de leefbaarheid van het bestaan vereisen dat je daarvoor een andere vorm vindt dan volledigheid. De geschiedenis van de bewoners van één huis door de eeuwen heen bijvoorbeeld, zoals in het BBC tv-programma A House Through Time. Of een roman als Die Grosse Hamburger Strasse, waarin zo nu en dan een sprong in de diepte van de geschiedenis wordt gemaakt: naar de jaren tachtig in Oost-Berlijn, naar de oorlogsjaren en de aanloop daarnaartoe of naar het antisemitisme dat allang voor de Hitlertijd bestond – en helaas nog steeds.

Het is geen spectaculair boek geworden maar ik vind het mooi. Misschien wel omdat Irina Liebmann ongelofelijk nieuwsgierig en opmerkzaam is, geen antwoorden geeft maar vooral vragen stelt, ook aan zichzelf, ook over het waarom van haar onderneming. En dat in een ‘Berlijns’ Duits van een vrouw die naast je op een terras zou kunnen zitten en je vanachter haar glas bier wat vertelt:

‘Es gibt in jeder Stadt eine Strasse, die man von Anfang bis Ende überschauen kann. (…)
Es gibt hier ein Ende.

Ist es das, was die Erinnerung noch beschäftigt, wenn man längst vorbei ist an solch einer kurzen Strasse, die vollkommen überschaubar ist?
Wer zu Fuss unterwegs ist, der spürt den Sog noch deutlicher, in diese kurze Strasse einzubiegen, von der noch vor Minuten nichts wusste, wenn er ein Fremder ist.
Warum beschäftigt mich das, Anfang und Ende? (…)

Doch wenn du mich nun schon gefunden hasst, dann tritt ein. Das schien sie zu sagen. Und das noch: Schliesse die Tür hinter dir.
Das tat ich.
Ich ging rein, schloss die Tür hinter mir und blieb drinnen für viele Jahre.
Warum wollte ich raus, eines Tages?
Bin ich gegangen?
Bin ich immer noch da? Ins Loch gefallen in dieser Strasse?

Anfang und Ende.
Die Dinge müssen zu einem Ende kommen.’
[Irina Liebmann, Die Grosse Hamburger Strasse, p. 7-8.]