Dichter van dienst. Over de eenzame uitvaart is het derde en laatste deel van de boeken die F. Starik schreef over de begrafenissen en crematies van gestorvenen in Amsterdam die zonder familie of vrienden ter aarde werden besteld – begeleid door een dichter uit de zogenaamde Poule des Doods. Starik was de coördinator van de groep dichters die deze ‘eenzame uitvaarten’ een menswaardig karakter moesten geven – en dat nog altijd doen, ook nu hij zelf gestorven is en door Joris van Casteren is opgevolgd.
Het is treurige maar ook verslavende literatuur. De geschiedenissen van de eenzaam gestorvenen die vaak in erbarmelijke omstandigheden zijn aangetroffen, geïsoleerd of vergeten, uitgestoten of afgewend, onbekend soms zelfs met de buren, en soms maanden dood in hun huis liggen, laten een schaduwwereld zien waar je niet vrolijk, niet eens melancholisch van wordt.
Starik, die van vele uitvaarten een verslag gemaakt heeft, inclusief het daarbij voorgedragen gedicht en een korte beschrijving van wat er bekend is van de dode, beheerst echter de vaardigheid om dit licht, of beter gezegd: draaglijk, en respectvol te doen. Hij heeft er een kunst van gemaakt. Steeds weer herhaalt zich hetzelfde patroon: hij wordt gebeld door de dienst die de uitvaarten namens de Gemeente Amsterdam organiseert. De medewerkers vertellen hem wat ze hebben kunnen achterhalen aan feiten over de overledene, soms kan hij, of een andere dichter uit de poule nog naar de betreffende woning om meer ideeën te krijgen. Daarna volgt de plechtigheid: de ontmoeting van uitvaartleider, dragers en dichter van dienst. De muziek, het gedicht, de ter aarde bestelling, een schep aarde, koffie, cake en afscheid. Iedere eenzame uitvaart weer.
Met minieme verschillen herhaalt de geschiedenis zich, ondertussen al vele honderden diensten lang. En het verveelt absoluut niet. Het zijn stijloefeningen, in de geest van Queneau. Maar ook: oefeningen op een ander niveau. Oefeningen in oog krijgen voor de kleine verschillen tussen de mensen, de dagen en de dingen. Huiveringwekkende oefeningen in empathie voor de solisten in de wereld. Oefeningen in de dood.
Polaroid van de dag
In het spoor van de slak
Zonderling
Het Goetheanum was niet alleen een verzamelplaats van geestverwanten met een geschiedenis van meer dan honderd jaar, het wekte de indruk zoiets als de Borobudur of de Kaäba te zijn: een heiligdom. Ons bezoek aan dit centrum van antroposofische kennis en cultuur in Dornach (Zwitserland) was echter geen bedevaart, eerder zoiets als esoterisch toerisme. Toch bekroop mij even het gevoel dat ik erin geluisd werd; dat ik me teweer moest stellen om niet ten prooi te vallen aan de overtuiging die alles daar doordesemde, van de bijzondere architectuur van het gebouw (doorgevoerd tot in de deurknoppen), tot de kleding en de zalvende glimlach van de passanten in de gangen aan toe. Daarachter ging een geloof schuil, dat wist ik.
Tussen de kasten en tafels vol pastelkleurige, esoterische werken in de boekwinkel van het Goetheanum werd mijn aandacht opgeëist door wat de absolute uitzondering leek te zijn op alle andere boeken. Eigenlijk moet ik zeggen: mijn aandacht werd opgeëist door het gezicht op de voorkant van het boek, dat Aufzeichnungen eines Sonderlings heette. Een intense schrijverskop met ogen die me maar aan bleven staren, die smeekten om mijn terugkeer als ik naar een andere hoek gelopen was. Toen al, maar ook nu het bij mij thuis op tafel ligt, kon ik mij slechts met moeite van die blik losmaken. Alsof die man het Licht heeft gezien. Sterker nog: alsof zijn ogen het Licht hebben opgezogen en het nu zelf uitstralen.
Toch was mijn eerste gedachte: dit is de duivel. En even later: hij is hier de buitenstaander, de uitzondering die de regel bevestigt, de amorele nar in dit heiligdom. De zuigende werking die uitging van die intense blik verlichtte wonderlijk genoeg mijn unheimische gevoel in die tempel die niet de mijne was. Was het geteiltes Leid? Was het verwantschap? Of verzon ik dat allemaal ter plekke?
Zijn naam bleek Andrej Belyj te zijn, een Russische dichter en schrijver, schilder en huisfilosoof (1880-1934). Een man met een forse bibliografie, die in zijn korte leven als een bezetene gewerkt en geleefd moet hebben.
Zelf haatte hij de Aufzeichnungen eines Sonderlings, omdat het zo’n pijnlijk realistische weergave was van een aanval van waanzin die zich voordeed als doorbraak, als het alles verklarende inzicht. Wat voor hem overeind gebleven was, was bezwering, de ene zin die zo’n cruciale betekenis in dat boek had: ‘Ich werde den Verstand nicht verlieren.’
Belyj was een fel oplichtende vlam, hij gaf licht – en stierf al op 54 jarige leeftijd aan de gevolgen van een hersenbloeding.
Uitgelezen 107
‘The crisis. Not a hugely original one – part developmental, part existential, largely silly. I didn’t even take it very seriously when I was in it. Its genealogy can be traced back at least as far as the start of the fourteenth century and Dante’s Divine Comedy: ‘In the middle of our life’s path / I found myself in a dark forest’. In the footsteps of a million men and women before me, I was trundling along, deep into my forties, when, like Dante – though lacking the emollient of either Christian faith or personal genius – I found myself plunged into that dark forest. (…)
I had read somewhere about a distinction between sitting writers and walking writers and it was so obvious which was supposed to be better that I decided to become one. Even though I wasn’t writing anything, just walking. Pretending that I was a walking writer went some way to quelling my panic. I felt good about feeling bad as I trudged along, as if I were inhabiting the part more fully.
It was a short step from this pretence, barely a step at all, to telling my wife and then my friends and the distant acquaintances at parties and then even complete strangers that I was engaged in research for a book, a work of non-fiction, about the very trees I was hiding in, or at least about the other people who had hidden in them first. Having begun this fiction, though, I was forced to inhabit it, so that the difference between faking writing a book about the forest and actually writing a book about the forest became, almost instantly, very small. (…)
Gradually I convinced myself that, contrary to what I knew, this was a serious undertaking. I convinced myself, moreover, that this undertaking could, in and of itself, somehow save me.’
[Will Ashon, Strange Labyrint, p. 9-12.]
Halve zolen
Herfst
Meteorologen kondigen het al op 1 september aan, maar volgens de kalender is de eerste dag van het seizoen 21 september. Wat mij betreft begint de herfst pas na de laatste uitzending van het BBC programma Gardener’s World.
Iedere vrijdagavond om negen uur zit ik klaar om mij, bij wijze van geleide meditatie, in ontspanning te laten brengen door dit programma over tuinieren in Engeland. Stemmige, opgewekte reportages over het aanleggen, zaaien, planten, onderhouden, snoeien en herbeplanten met bomen, struiken, bloemen en planten, groente en fruit vormen samen al meer dan 50 jaar het onderwerp van dit TV programma. We zien niet alleen veel majestueuze tuinen van Britse landgoederen maar tegenwoordig ook kleine achter- en voortuinen in dorpen en steden, en natuurlijk volkstuintjes. Er zijn reportages over verzamelaars en kwekers met bijzondere planten en bloemen en regelmatig gaan presentatoren langs bij tuinprojecten die een sociale functie hebben in een wijk of zich richten op de heilzame werking van tuinieren voor mensen met psychische aandoeningen en andere chronische ziektes.
In zijn vijftigjarige geschiedenis heeft het programma al verschillende gezichten gehad, maar sinds een jaar of tien, vijftien, is tuinman Monty Don de belangrijkste presentator. Zijn landgoed Longmeadow is het startpunt van alle uitzendingen. Daar geeft hij op kalme, geruststellende toon uitleg bij allerlei seizoensgebonden klussen en daaromheen praat hij associatief de andere items aan elkaar, op de voet gevolgd door zijn trouwe labradors die vaak gapend en slapend in beeld worden genomen. Aan het einde van de uitzending geeft Monty de kijkers huiswerk op: de zogenaamde ‘jobs for the weekend’.
Ik heb zelf niet echt groene vingers en voor de namen van bloemen, bomen en planten een slecht ontwikkeld geheugen. Alle instructies aangaande wanneer en waar te planten, snoeien, bewateren en stekken bekijk ik met aandacht maar kan ik een uur later al niet meer reproduceren. En hoewel ik er onderuitgezakt naar zit te kijken, en mij nooit direct aangesproken voel om in het weekend aan de slag te gaan in de tuin, verwacht ik uiteindelijk iets van dit programma op te steken – ondanks de extreem ontspannende, sussende kwaliteit ervan. Mijn hoop is daarbij gevestigd op de herhaling die in de onderwerpen besloten ligt. Want omdat ik ondertussen al jaren naar de uitzendingen van Gardener’s World kijk, zie ik regelmatig een item voorbijkomen dat, zij het in een variant, al eens eerder voorbijgekomen is. Herhaling is natuurlijk een gegeven voor een programma over tuinieren, net als voor de wisseling van de seizoenen zelf.
Na wekenlang allerlei snoeiwerkzaamheden te hebben bepleit en toegelicht, inclusief de ‘deadheading’ van uitgebloeide bloemen, is het voor Monty Don op Longmeadow tijd geworden voor het schoonmaken van het glas van de kas, het schrobben van de leeggemaakte terra cotta potten en het binnenzetten van de planten die geen vorst verdragen.