Archief voor februari 2020

In 2009 schreef ik een ‘voorlopig testament’ waarin ik de wensen samenvatte voor mijn laatste rustplaats. Het zou daarbij niet gaan om een begrafenis, maar om het te ruste leggen van mijn stoffelijke resten in een stenen tombe, omdat ik, zoals ik het toen omschreef: ‘mijn lichaam niet aan het vuur, niet aan het water en niet aan de aarde toevertrouw, hooguit aan de wind. Dat is iets om over na te denken. Ik ben ook nog lang niet klaar met het aardse woeden en wroeten en woelen.’
Het einde is ook nu, tien jaar later, nog niet in zicht maar ik heb een wijziging aangebracht in mijn testament.
Een paar onstuimige zondagen geleden wandelden we door een natuurgebied met bos en heide en verstuivingen waarin S. vermoedde ooit verwekt te zijn. In een oud schoolgebouw, restant van een kloosterorde, bleek ondertussen een uitvaartcentrum met natuurbegraafplaats gevestigd te zijn. Van daaruit kon je je in slechts een lijkwade of een zachthouten kist naar je eigen plek onder de bomen of in het open veld laten rijden op een handkar. Slechts een al even broze boomschijf met je naam erop en enkele digitale coördinaten zouden na de ter aarde bestelling nog aangeven waar je in alle eenvoud en vergankelijkheid teruggekeerd was in de natuur.

Terwijl de wind boven ons hoofden met de bomen speelde, bekroop mij ineens het gevoel dat ik, voortijdig, mijn eindbestemming had bereikt. Sterker nog: spontaan deelden wij de overtuiging dat we, zoals we leefden, reisden, hier uiteindelijk ook heel goed samen dood konden zijn. Het leek ons een geruststellende gedachte dat deze plaats al bestond, en op ons wachtte. Dat onze eeuwige rust bovendien betekende dat we nergens meer te vinden zouden zijn.
Noem me een sentimentele oude zak maar het ontroerde me ineens in het stijlvol heringerichte schoolgebouw, het bos- en wandelgebied te staan waar de kinderen en onze vrienden ooit afscheid van ons konden nemen. Het zou een hele mooie plek voor het feest van de berusting zijn. En daar openbaarde zich mijn hernieuwde, gedeelde laatste wens. Voorlopig, zoals alles altijd.

Een paar maanden geleden knipte ik, heel ouderwets, twee kleine artikelen uit de krant. Het ene handelde over het Italiaanse wetsartikel 41-bis, dat het mogelijk maakt maffiosi onbeperkt geïsoleerd op te sluiten: 24 uur per dag geobserveerd, zonder tv, internet of contact met cipiers en met slechts één keer in de maand één uur bezoek, achter glas, van één aangewezen familielid. Het andere artikel was een kort in memoriam voor Aleksej Leonov (1934-2019), de eerste mens die door de ruimte wandelde.
De artikelen lagen wekenlang op mijn bureau naast elkaar en ik staarde er dagelijks een paar minuten naar. Ik heb dozen vol fascinerende krantenknipsels verzameld en zou ze daar eenvoudig in weg hebben kunnen bergen, maar iets onbestemds verhinderde dat. Na drie weken kwam de uitnodiging voor een nieuwe editie van de Salon binnen met als thema ‘Serendipiteit’. Locatie: de voormalige gevangenis. Op dat moment begreep ik dat de artikelen samen in een verhaal thuishoorden. 

Van O. leerden we tijdens de Salon dat het woord ‘serendipiteit’ voor het eerst door Horace Walpole werd gebruikt, de schrijver die met zijn boek The castle of Otranto ook aan de basis stond van de gothic literature. En: dat die met het begrip niet op simpel ‘toeval’ doelde maar op accidental sagacity. Iets vinden zonder ernaar op zoek te zijn geweest – omdat het volgt uit de samenloop van omstandigheden. Daar moest inderdaad een keer een woord voor gevonden worden.

Afgelopen zaterdag droeg ik mijn verhaal ‘ De ruimtewandelaar’ voor, gevolgd en voorafgegaan door dichters, performers en filmmakers die zeer uiteenlopende vormen gaven aan het verschijnsel serendipiteit. In de gevangenis aan het Wolvenplein. Terwijl buiten, achter de tralies, in het felle oranje licht van de binnenplaats, de storm heftig met de bomen speelde.

De gevangene in mijn verhaal mag niets, alleen lezen omdat dat ‘onschuldig’ zou zijn. Hij stuit op het levensverhaal van de ruimtewandelaar en, eenmaal meegesleept in de verbeelding, doet hij een ontdekking. Een fragment:

‘Eerst moest ik me uit de capsule wurmen, langs Pavel, god hebbe zijn ziel, die de bruine stofzuigerslang had uitgeklapt. Ik sloot de ruimte af, maakte mijn kabel vast en draaide me om naar het ventiel. Even meende ik een windvlaag door de wanden te voelen, maar dat moest inbeelding zijn. Ik draaide het ventiel met de hendel open, klom naar buiten en hield me met één hand vast. Ik zette mijn reactiemotoren aan, liet los, schakelde en… ik zweefde een paar meter weg. De kabel gaf nog wat rek en toen hing ik onder de Voschod.
Achter me gloeide de aarde op als een koude zon. Het leek een onbekende, onbewoonde planeet. Van zulk helder blauw als ik nog nooit had gezien. Ik probeerde me om te draaien maar dat kon eigenlijk alleen door aan de kabel te trekken en nu ik daar hing, leek dat ineens veel gevaarlijker dan ik vooraf gedacht had.
Overal om mij heen verschenen sterren en ik werd beschenen door een onverdraaglijk schijnende zon. Voor het eerst keek ik zonder telescoop naar stelsels die tot dan toe theorie waren geweest. Een lens is geen oog, ik zweefde er nu middenin.
Wat me eigenlijk vooral opviel: het was doodstil. Op aarde hoor je altijd wel iets, al is het maar een vogel die bladeren opzijschuift om bij de wormen te komen. Een snelweg in de verte, het tikken van verwarmingsbuizen, de wind. Maar daar, met dat verpletterende uitzicht, in dat verpletterend mooie licht, hoorde ik helemaal niets. Hooguit het ruisen van mijn eigen bloed, alsof ik een schelp tegen mijn oor hield.
Wat ik nu als eerste mens deed, noemden ze een ruimtewandeling, maar het was nauwelijks vergelijkbaar met wat je normaal gesproken onder een wandeling verstaat. Het pak liet me heel weinig bewegingsvrijheid, de ruimte zelf geen ondergrond. Er was geen enkele weerstand, behalve die van de atmosfeer.
Ik was een hond die werd uitgelaten, zat vast aan de laatste lijn. En ik wist niet van ophouden. Ik kon, en kan nog steeds, niet de woorden vinden voor wat ik zag. Het was in mijn gedachten net zo leeg en stil als in de ruimte om mij heen. Ik verkeerde onder hypnose, hypnose van het heelal dat tegelijkertijd het grote Niets was, het Niets met het onbereikbare licht. Dit zou ik mij altijd kunnen herinneren, hier kon ik voorgoed naar toe. Ik was volmaakt gelukkig; de enige mens in de ruimte.

Ineens voel ik de zon, die er niet kan zijn.
Lichtjaren, afstand en nergens schaduw
maar ik moet lachen
want ik kan elk moment vrij zijn.’

Ook op de laatste dag dat ik er woonde, liep ik mijn buurman weer mis. We leefden al vijftien jaar naast elkaar, of beter: langs elkaar heen. Als ik thuiskwam van een dag werken, kwam hij soms met zijn fiets naar buiten, altijd vergezeld van de sigaret in zijn mondhoek. Maar zelden kwam ik hem echt tegen, meestal zag ik hem door het raam, als hij wegfietste of thuiskwam, of hoorde ik hem op zijn kisten de trap af bonzen naar zijn brievenbus. Lange tijd werkte hij ’s nachts en sliep hij overdag in die potdicht afgesloten flat naast het mijne. Na twaalven kon ik daar pas aanbellen, waarschuwde hij. Sinds kort werkte hij op reguliere tijden in een kringloopcentrum maar dat had weinig aan zijn ritme veranderd.
Van zijn nieuwe werk nam hij steeds vaker iets mee naar huis. Op zijn balkon aan de straatkant verschenen beeldjes en bordjes met opschriften, in onze portiek hing een borduurwerk van de Domtoren aan een spijker, vlak voor zijn deur stonden schilderijen, een met pijp rokende vissers erop, een van een poes. Het deed vermoeden dat hij binnen nog veel meer verzameld had.
In die flat was ik nooit geweest en dat wilde ik sinds een jaar of tien ook niet meer. Een penetrante geur van sigaretten drong zelfs langs zijn gesloten voordeur de portiek in. Zijn hermetisch gesloten gordijnen moesten ervan doorwalmd zijn, zijn plafond beslagen, zijn meubels en natuurlijk hijzelf doorrookt. Zijn gezondheid baarde me zorgen, hij werd de laatste jaren steeds magerder.
Zelden spraken we elkaar langer dan drie minuten. Hij nam soms pakketjes voor me aan en als ik die ophaalde of hem tegenkwam bij een van onze ‘wisselingen van de ploegen’ bij de voordeur, vroeg hij altijd hoe het ging. Die beleefdheidsfrase leek oprecht gemeend en ik antwoordde vaak, misschien te kortaf, met dezelfde vraag aan hem. We gaven antwoord, en dat was het dan weer.
De laatste dag belde ik tevergeefs bij hem aan, al was het dan na twaalven. Dus begon ik op de bijrijdersstoel van de verhuiswagen een briefje te schrijven. Maar wat had ik hem te zeggen? Dat ik hem zou missen zou overdreven zijn; we vonden onze korte woordenwisselingen allebei wel voldoende, leek het mij. En dan: wat wist ik eigenlijk van hem? Of hij vrienden en familie had, daar had ik alleen een vermoeden van op basis van wat ik kon zien vanuit mijn raam. Of hij meningen of hobby’s had, of hij graag gamede, films keek of weleens een boek las, ook nog dronk misschien, ik wist het niet.
Ik vermoedde wel dat hij een goed mens was. Zo had hij de zorg voor de twee poezen van een manipulatieve, slachtofferige bovenbuurvrouw op zich genomen die ging verhuizen en de dieren (‘tijdelijk hoor’) niet mee kon nemen. Hij had al vaker bakjes water voor ze buiten gezet en ze beurtelings binnen en buiten gelaten als ze daarom zeurden, ook ’s nachts. Hij zat er niet mee, sterker nog: na het vertrek van de buurvrouw had hij een nieuwe voordeur met kattenluikje laten installeren.
Maar zeker weten deed ik niets. Zo ziet stedelijke anonimiteit eruit.
Ik schreef hem dat mijn tijd erop zat (alsof het een gevangenschap betrof) en dat hij maar zorg moest blijven dragen voor onze portiek. Dat we elkaar misschien nog weleens tegen zouden komen en dat het zeer waarschijnlijk ergens anders in de stad zou zijn. Niet meer als buren. Het was een korte brief, aan de enige van wie ik vond dat ik echt afscheid moest nemen. 

Onze dagen in Antwerpen waren niet alleen bestemd voor onze springlevende vrienden, ook voor de betreurde doden en een man op de top van zijn roem. We stonden bij wijze van eerbetoon even stil voor het voormalige huis van Panamarenko. ‘Kunst gaat aan de wetenschap vooraf.’ We wandelden bij wijze van bedevaart door de biotoop van Berckmans, waarin de sloop nu toch echt een aanvang heeft genomen maar hij zelf gelukkig niet vergeten blijkt te zijn. ‘Wie heeft de tranen uitgevonden?’ En we staarden met vele anderen, bij wijze van beleefdheidsbezoek, in het fotomuseum naar het werk van de nog levende lichtschilder Van Fleteren. Van Noord naar Zuid. Dwars door de stad, de geschiedenis en het menselijke landschap.