Polaroid van de dag

Tentoonstelling: Andrei Tarkovsky, The Exhibition. Eye, Amsterdam.

De teksten op andere muziek gezet. Of andersom. Hertaald in het Nederlands. Gezongen, of beter: gespeeld en gezingzegd door een acteur. Trout Mask Replica? Nee: Pork Treat Musical. Met muziek van de witte blueszanger die eigenlijk vooral schilder was en zelf zijn wortels al in de lucht gestoken en de muziek binnenstebuiten gekeerd had: Captain Beefheart. Maar dan in de uitvoering door het Rosa Ensemble en Hans Dagelet. We waren getuige van de muziek als anagram, ons muziekorgaan – waar het ook moge zitten – werd intens gekieteld. En de duct tape op het gezicht van de kapitein? Die bleek besmettelijk.

In de maandenlange aanloop naar mijn verhuizing ben ik aan het opruimen. Er is nog nauwelijks iets van te zien, want in mijn huis staan alle kamers, kasten, planken, hoeken en nissen vol en in de kasten bevinden zich heel veel spullen en papieren die ik al jaren niet bekeken heb. Ik moet ze uitzoeken, selecteren wat weggegooid, weggegeven of verkocht kan worden. En natuurlijk: besluiten wat behouden moet blijven na de verplaatsing.
Onderdeel van dit geheel is ook het ordenen van mijn literaire archief, dat na dertig jaar schrijverschap een flinke omvang heeft bereikt. Nadat ik aantekeningen heb gemaakt in diverse boekjes, rondom schrijfprojecten zich in jaren boeken en mappen met prints, knipsels en afbeeldingen opstapelen, eindigen deze projecten uiteindelijk allemaal in dozen. Verhuisdozen, schoenendozen en tegenwoordig grijze, uitvouwbare dozen van IKEA. Daar zit dus alles in. Als zo’n boek af is, ligt de definitieve versie van het manuscript bovenop. Is het project voortijdig gestaakt dan liggen er alleen de mappen en fragmenten in.
Wat het nut van dit bewaren is, vraag ik me nog maar niet af. Wanneer een boek af is, zouden alle plannen en intenties er niet meer toe moeten doen – behalve voor degenen die zich in het ontstaan en de groei van die ideeën willen verdiepen. In theorie zou ik alles weg kunnen gooien maar op een vreemde manier ben ik zelf ook gehecht aan die bronnen, niet ingeslagen zijwegen en geschrapte passages.

Toen ik afgelopen zondag naar het literatuurmuseum in Den Haag was, zag ik een video waarin schrijver Alma Mathijsen daar door de archieven liep, en ineens bekroop me de sensatie dat ik thuis aan het voorsorteren was op mijn plankje in dat pakhuis. Het in dozen stoppen van mijn werk had me al een ambtelijk gevoel bezorgd; alsof je na gedane arbeid je dossier eenvoudig wegstopt naast de andere in een bureaucratische kluis. Om nooit meer naar te kijken, na jarenlange intensieve arbeid. Alsof de doos het eindpunt was. Maar nu ik de dozen van het literatuurmuseum zag, bekroop me nog nadrukkelijker de sensatie van zinloosheid. Want hoe geruststellend en eervol het velen ook lijkt om hun werk daar de laatste rustplaats te geven, als het daar terechtkomt, wordt het overgepakt in de uniforme dozen van het museum. Allemaal hetzelfde van kleur en formaat. Het museum, inderdaad, als oorlogsbegraafplaats.
Je kunt er zelfs bij leven al manuscripten en portretten kwijt, zo blijkt uit de video. Alma bladert er door de eerste handgeschreven bladzijden van Joe Speedboot. Had Tommy Wieringa, ook tijdens een verhuizing, besloten vast wat dozen vooruit te sturen naar Den Haag? Wanneer heb je daar het recht eigenlijk toe? Ik heb thuis ook een mooi portretschilderij hangen van mezelf, zou ik dat dan al kunnen opsturen? Misschien moet ik me eerder afvragen of ik daar wel heen wil met mijn eigen dozen en waarom. Mezelf eens uitnodigen bij B., die daar tegenwoordig werkt, en om uitleg vragen. Of zou dat net zoiets zijn als praten met een begrafenisondernemer, terwijl je nog middenin het leven staat?

Dit weekend las ik Japan. Schetsen uit het leven (2019) van Luk van Haute, en ruimde tussendoor wat dozen en mappen op in mijn schrijfarchief. Daarbij kwam ik een samenvatting tegen van dat andere boek: Japan. De onzichtbare drijfveren van een wereldmacht van K.G. van Wolferen (1995, oorspronkelijk 1989). Blijkbaar had ik daar ooit een grondig verslag van gemaakt, dat was me helemaal ontschoten. Sterker nog, ik was zelfs vergeten dat ik dat boek al gelezen had, ook toen ik het een paar jaar geleden tijdens een boswandeling tegenkwam in een bak met boeken voor 1 euro en meenam alsof ik een grote vondst had gedaan, in aanloop naar mij eigen reis naar dat land.

Naast mijn samenvatting en aantekeningen trof ik ook een ander papier aan, met daarop geschreven: ‘Op de dag dat ik Van Wolferens boek over Japan in mijn rugzak stop, die ik aan het pakken was voor een paar dagen Antwerpen, meldt zich aan mijn deur een prachtige oude man die zijn pasje ophoudt en meldt een enquêteur van het NIPO te zijn. Ik vraag hem waarover de ondervraging handelt en hij zegt: Nederland en Japan. Ik laat hem dus binnen. Hij haalt vervolgens een laptop uit zijn tas en ik vraag hem naar de reden van dit werk. Hij is 80 jaar oud, zegt de man, en werkt al 20 jaar voor NIPO, op (mooie) dagen dat hij er zin in had. Om in contact met de mensen te blijven, zoals hij dat in zijn werkende bestaan ook altijd is geweest. De vragen die zijn computer stelde waren veelzeggend.’

Waarna een opsomming van de onderwerpen uit de vragenlijst volgt: taal / ‘houden van’ / trouwen, restaurant, soorten contact / woorden die je kent / tegenover andere landen / beroep, opleiding etc. / fabeltjes, beeld; traditioneel, hard werken? (jajaja) etc.

Zowel in het boek van Van Haute, als in dat van Van Wolferen als ook in de enquête die mij destijds werd afgenomen, gaat het steeds over de verhouding tussen de beelden die er van Japan bestaan en de zogenaamde ‘werkelijkheid’. Ook de Japanners zelf hebben daar schijnbaar een ingewikkelde verhouding mee.
In mijn aantekeningen bij Van Wolferen lees ik dan ook: ‘De ‘werkelijkheid’ bestaat in Japan niet zozeer uit de resultaten van objectieve waarneming als wel uit een emotioneel geconstrueerd beeld, waarin dingen worden geschilderd overeenkomstig een ideaalbeeld. En dat beeld valt samen met de directe belangen van de groep waartoe men behoort.’

Ik denk dat die laatste zinnen een transcriptie van Van Wolferens tekst was. Hoe het ook zij: de archieven openden een duizelingwekkend Droste effect.

Doordat ik de Polaroid van de dag als ‘genre’ heb gedefinieerd, doordat ik er zoveel over heb gezegd en uitgelegd de laatste tijd, blijkt het spontaan schrijven ervan ineens niet zo eenvoudig meer. Terwijl na de presentatie van het boek de eerste enthousiaste reacties binnenkomen; ik hartverwarmende foto’s krijg toegestuurd van interieurs waarin mijn boek op tafels, banken en in handen ligt en mijn kleine verhalen in de hoofden van de lezers lijken aan te komen, zou ik ongecompliceerd trots moeten zijn. Natuurlijk ben ik heel blij, al was het maar omdat de lezers misschien even met diezelfde blik om zich heen zien. Tegelijkertijd echter heb ik het gevoel dat het bewustzijn te groot geworden is, dat er ineens mensen over mijn schouders meekijken bij wat ik aan het schrijven ben.
Bedacht ik vanochtend vroeg nog een nieuwe vorm voor het project waarin ik precies dat fenomeen wil laten zien – hoe en wat de schrijver schrijft, terwijl hij aan het schrijven is – nu, vanmiddag aan tafel, krijg ik het daar alweer Spaans benauwd van. Ik zie mijzelf al zitten, omringd door nieuwsgierige en kritische lezers, terwijl mijn vingers als verlamd boven de toetsen stilhangen.
En dan slaat plotseling de twijfel toe: ben ik, vanwege de publicatie van mijn boek misschien heel enthousiast aan het doen over een werkwijze die eigenlijk zijn beste tijd voor mij alweer gehad heeft? Heb ik in die afgelopen jaren zo langzamerhand niet al ‘mijn’ onderwerpen behandeld?
Maar, eerlijk gezegd, waarover had ik deze week eigenlijk moeten schrijven? Ik ben de afgelopen zeven dagen ziek geweest en kom pas sinds twee dagen weer buiten. Over mijn koortsdromen? Over de stilte in huis omdat iedereen weg is? Over de poezen die overdags ook niets anders doen dan slapen? Ik weet het niet.
Ik wacht geduldig af. Iets willen forceren heeft zelden zin. In het schrijven al helemaal niet. Ook niet de deur uitgaan om een onderwerp te zoeken; niet de werelden omdraaien. Dan maar concluderen dat ‘niets’ het meest gebruikte woord is vandaag; dat ik even niets te vertellen heb. Dat is eerder voorgekomen.